Prof. Dr. Ozan Bakış & Doç. Dr. Emin Köksal
Yönetici özeti
Bilgi iletişim teknolojileri ülkelerin büyüme ve kalkınma serüveninde gün geçtikçe daha önemli bir yer tutmaktadır. Bu teknolojilerin toplumları dönüştürebilmesi için erişilebilir ve kullanılabilir olması gerekir. Erişilebilirlik hanehalklarının harcamaları içerisinde bu teknolojilere yönelik harcamaların makul bir yer kaplaması olarak ifade edilebilecekken, kullanım ise bu teknolojilerin nasıl ve hangi yaygınlıkta kullanıldığı ile ilişkilendirilebilir. Bu kapsamda, bu çalışmada hem bilgi iletişim teknolojilerine dair Türkiye’deki hanehalklarının harcama analizini yaptık hem de Türkiye toplumunun bu teknolojileri kullanarak dijitalleşmede geldiği seviyeyi ölçmeye çalıştık.
Çalışmanın ilk bölümünde Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Hanehalkı Bütçe Anketi (HBA) verilerini kullanarak, hanehalklarının iletişim harcamalarının yıllar içindeki değişimini inceledik. İletişim harcamalarının hem reel (enflasyondan arındırılmış) olarak nasıl bir seyir izlediğini hem de diğer harcama gruplarına göre payının nasıl değiştiğini veriye dayalı bir şekilde gösterdik. Bu durumu, iletişim hizmetleri veren Türkiye’deki sabit ve mobil operatörlerin abone başına elde ettikleri gelir ile de kıyasladık.
Karşılaştığımız sonuçlar, reel olarak kişi başı iletişim harcamalarının diğer pek çok harcama kaleminin (gıda, ulaştırma vb.) artışının gerisinde kaldığını göstermektedir. İletişim harcamalarının toplam harcamalar içindeki payına baktığımızda ise zaman içinde istikrarlı fakat görece küçük bir azalış gerçekleştiğini görmekteyiz.
İletişim harcamaları içinde hizmet ve ekipman kalemlerinin pay değişimini zaman içindeki seyrini incelediğimizde ise, iletişim hizmetlerinin toplam harcamalar içindeki payı neredeyse düzenli olarak azalırken iletişim ekipmanlarının payı uzunca bir süre yatay seyrettikten sonra son yıllarda bir artış göstermiştir. Ancak, hizmetlerin payındaki azalış ekipmanların payındaki artışın neredeyse iki katı olduğu için iletişim harcamalarının payı nihai olarak azalmıştır.
Ayrıca, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) tarafından yayınlanan abone başına aylık gelir (average revenue per user, ARPU) verileri incelediğinde de abonelerin ortalama olarak mobil ve sabit iletişim hizmetlerine ödedikleri tutarın reel olarak azaldığı görülmektedir.
Çalışmanın ikinci bölümünde ise hanehalklarının dijitalleşme alanında kat ettiği mesafeyi ölçmek amacıyla bir toplumsal dijitalleşme endeksi tasarladık. TÜİK’in Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması (HBTKA) verilerini kullanarak tasarladığımız endeks, dijitalleşme performansını ölçmeyi ve izlemeyi hedefleyen Türkiye için tasarlanmış en kapsamlı endeks olma özelliğine sahiptir. Bu endeks, 2004 yılından itibaren hanehalklarının – daha geniş bir tanımla toplumun – dijitalleşme seviyesinin nasıl bir gelişim gösterdiğini üç temel alanda (internete bağlanma, internet kullanımı, dijital kamu hizmetleri) ve çeşitli kırılımlarda (cinsiyet, yaş, eğitim ve bölge) ölçmeye imkân vermektedir.
Türkiye Dijital Toplum Endeksi (TDTE) adını verdiğimiz bu endeks, Türkiye’deki hanehalklarının 2004-2021 arasında dijitalleşme yolunda ciddi bir mesafe kat ettiğini göstermektedir. 2004 yılından 2013 yılına kadar olan ilk on yıllık süreçte dijitalleşmedeki ivmenin, 2014 yılı itibariyle daha da hızlanarak 2019 yılına değin devam ettiği görülmektedir. 2020 yılındaki duraklamanın ardından ise Covid19 salgını sürecinde tekrar artışa geçtiği dikkat çekmektedir.
Bölgesel açısından dijitalleşme performansları karşılaştırıldığında, başta İstanbul bölgesi olmak üzere batı ve kıyı bölgelerinin, endekste en hızlı yükseliş gösteren bölgeler olarak göze çarptığı, bu bölgeler aynı zamanda Türkiye’nin genelinden (TDTE’den) daha yüksek bir dijitalleşme performansı sergilediği görülmektedir. Öte yandan, orta ve doğu bölgeler dijitalleşmeye görece daha düşük seviyelerden başlayıp daha az ilerleme kaydetmiştir. Demografik açıdan bakıldığında ise erkeklerin kadınlardan, gençlerin yaşlılardan, yüksek eğitimlilerin de düşük eğitimlilerden daha yüksek bir dijitalleşme seviyesi ile başladığı ve zaman içinde daha yüksek performans gösterdiği belirgin bir şekilde ortaya koyulmuştur.
Covid19 salgını döneminde – geçmiş yıllarda nadir görülen bir şekilde – TDTE değeri 5 puandan fazla artmıştır. Bu durum hanehalklarının Covid19 salgını sürecinde yüksek bir dijitalleşme performansı sergilediğine işaret etmektedir. Ayrıntılarına bakıldığında ise internet bağlanma alanında hanelerin sabit internet bağlantısının, internet kullanımında e-ticaret ve internet bankacılığı kullananların, dijital kamu hizmetlerinin kullanımında da bilgi edinme faaliyetinin arttığı gözlemlenmiştir.
doc. Türkiyede bilgi iletesim harcamalari ve dijitallesme
pdf. Türkiyede bilgi iletesim harcamalari ve dijitallesme